Ṭêk!
Tûn ṭum chu zirlai huang deuh atân ṭêk chungchâng i han ziak ve phawt teh ang. Kan tûnlai khua a ṭha duh lo riau mai a, ruah a tla deuh reng mai a. Hetiang hunin a ken tel ve ziah kan ngainat êm êm si loh chu ṭêk hi a ni âwm e. Tîtî phung lêngah kan sawi rîk ve fo ṭhenkhat chu chu “Ṭêk hi eng emaw a ṭangkaina le?” tih te, “Ṭêk lung an lai chhuak” tih te leh “Ṭêk tlâk laiin phone khawih loh tûr!” tih te hi a ni âwm e. Mizote hi kan dîlchhût ang ai hian thil belhchian lamah hian ka taima lo hle mai a, zêldin thu bâwl vêl bâwrah hian kan duhtâwk mai zêl a. Chuvângin he thu ziakah erawh chuan, hêng kan zawhnate hi science-in engtin nge min chhân tih kimchang lo takin kan sawi ve thung dâwn a ni.
Ṭêk lo insiam chhan hi static electricity vâng a ni a, static electricity entîrna ṭha ber chu pen ziak lohna lamin i lu-ah han nâwt la, chu chu lehkhapuan them bulah zu dah la, awlsam têin pen chuan lehkha them chu a hîp bet mai ang. A chhan chu pen-a i lu i nawh khân i lua electrons ṭhenkhat kha pen-ah khân a lo bet a, chu chuan pen kha negative charge a neihtîr ta a, tichuan lehkha them bula i zu dah khân lehkha themah khân positive charge a zu siam a, tichuan charge inang lo chu an lo inhîp bet ta a ni.
Ṭêk pawh hi chutiang deuh chiah chu a ni a, khaw chhiat deuha thli a han thâwt deuh leh ruah a han sûr hian chhûm chhûnga boruak leh ruah mal te leh vûr khal te an innâwk zut zut mai a, chuvâng chuan anmahnia electron-te kha an nêk chhuak ta ṭeuh a, chung electron-te chu chhûm mawng lamah awmin, chhûm mawng lam chu negative charge an neihtîr ta a, chhûm chung lamah leh hnuai lam—lei lamah positive charge a lo insiam ve ta bawk a. Tichuan electron a lo ṭhahnem ta maw tihah khân chhûm leh lei inkâra charge inthlauhna(potential/voltage) kha a lo sâng ta vâk a, electron-te khân chak takin boruak an rawn tâwn thla ta pawp pawp a, boruak an tâwn zâwngin boruaka electron-te kha an zu nêk chhuak ve pah zêl a, chu chu a sa êm êm a(3000°C vêl), kâwlphe kan tih êng zuai ṭhîn kha a rawn siam ta ṭhîn a ni. Tin boruak sa lutuk khân nghawr nasa tak(shock wave) a siam a, kha kha khawpui ri kan tih ṭhin hi a ni
Ṭêk pawimawhna kha tawi têin sawi ta ila, ions chikhat nitrate hi thlai ṭhan nân a pawimawh hle a, mahse nitrate hi nitrogen aṭang chauha insiam a ni si a. Ṭêkin boruak a tâwn khan nitrogen-te kha nitrate-ah thlai tâna hman theih tûrin a siam ta ṭhîn a ni. Chu mai bâkah boruaka Oxygen-te a tâwn khân khawvêl him nâna pawimawh êm êm Ozone a siam chhuak ṭhîn bawk.
Ṭêk tlâk laia phone khawih loh tûr an tih fo hi insawiṭhaihna satliah mai a ni a, ṭêk hian phone-in a pêk chhuah Radio Frequency signal-te hi a zawh thei lo tih hriat tûr a ni. Chuvângin i phone charge lai ni lo ai kha chuan in pressure cooker pawh kha ṭêkin a man duh daih zâwk ang. CDC-in ṭêk lakah invên dân a sawi tlângpui han târlang ila: Ṭêk tlâk laiin pâwnah awm loh a himber a, tin thingkung hnuaiahte awm loh tawp tûr a ni, a chhan chu conductor ṭha tak an ni a, ṭêkin a dêng hma bîk. Chu mai bâkah ṭêk tlâk laia phone charge lai leh khâwl lam chi rêng rêng current-a invuah lai khawihte hi tih loh tawp tûr a ni, tin ṭêk tlâk bur bur lai chuan tui herhhaw chi khawih loh a him ber.
A tâwp berah chuan tûnlaia ṭêk lung kan tih fo hi, ṭêk tak tak aṭanga rawn insiam ni lovin, tûn hmaa kan pi leh pute hriamhrei rei tak leihnuaia inphûm tawh, ruah sûr chânga lei pâwnlânga lo lang emaw an laih chhuah leh mai mai a nih hmêl. Ṭêkin lei a den hian lung chi khat dârthlalang ang lek lek fulgurite an tih erawh a insiam ve ṭhîn, chu erawh kan ṭêklung sawi fo nên chuan inanna a nei hauh lo!
- CB Pachuau
